[1]

گزارش ذیل، به بررسی آخرین وضعیت مهاجران بازگشته به چین، تجزیه و تحلیل سیاست­های فعلی مربوط به جذب استعدادهای چینی خارج از کشور چین و فراهم ساختن شرایط کلی برای افزایش بازگشت مهاجرت کنندگان چینی می­پردازد. یکی از اهداف این مطالعه، این است که نقش بازگشتگان در ایجاد تغییرات تحول­گرا در چین و انتقال تجربیات و ابتکارات کسب شده در خارج از کشور به داخل چین را بررسی کند. در این گزارش بر نقش کارآفرینانۀ این بازگشتگان تمرکز شده است. اینان به طور کلی به چهار دسته تقسیم می شوند:

1. استعدادهای علمی که در حوزه­های دولتی، دانشگاه­ها و صنایع کار می­کنند و نقش آن­ها کمک به ساختن، در مواردی تغییر شکل و بهبود سیستم­های نوآوری ملی چین است؛
2.  نخبگان در حوزۀ درمان و بهداشت که در ارتقای سیستم مراقبت­های بهداشتی در چین کار می کنند؛
3. نخبگان فرهنگی و اجتماعی که در ارتقای شیوۀ جدید زندگی و توسعۀ صنعت فرهنگی چین مؤثرند؛
4. استعدادهای فنی و مدیریتی که به رشد فن­آوری و صنعت خدمات در چین یاری می­رسانند و توسعۀ اقتصاد داخلی جدید در چین را تقویت می­کنند.

از زمان آغاز بحران اقتصادی جهانی در سال 2008، کشورهای توسعه یافته با اقتصادهای نوظهور مانند هند، چین، روسیه و برزیل، شاهد بازگشت تعداد زیادی از مهاجران تحصیل کرده و ماهر (و خانواده­های آن­ها، ازجمله کودکان) بوده اند. این پدیده، «مهاجرت معکوس مغزها» نامیده می­شود. مهاجران بازگشته که زمانی در جستجوی فرصت­های بهتر زندگی به خارج از کشور رفته بودند، به دلیل رشد بالای اقتصادی، به کشورهای خود بازمی­گردند. برخی از محققان استدلال می­کنند که با تشدید روند مهاجرت معکوس، پدیدۀ «فرار مغزها» به پدیدۀ «استعدادهای در جریان» تبدیل می­شود. در واقع بازگشتگان که حرفۀ خود را در خارج از کشور توسعه داده اند، با بازگرداندن سرمایۀ انسانی، مالی و اجتماعی، نقش مهمی در توسعۀ اقتصادی در کشورهای خود دارند.

برای استفادۀ کامل از این پدیدۀ جدید گردش استعدادها، با توجه به نیروی کار با استعداد بین المللی، بسیاری از کشورها، از جمله چین، در حال توسعۀ برنامه­های نوآورانه با هدف ترغیب مهاجران برای بازگشت به خانه هستند. این مهاجران بازگشته، کادری از افراد کاملاً آموزش دیده و واجد شرایط را تشکیل می­دهند که مجهز به مجموعه ای شامل آموزش در خارج از کشور و تجربۀ ارزشمند تعاملات بین المللی به همراه دانش گستردۀ محلی و منابع اجتماعی در کشورهای میزبان خود هستند.

در سال 2006، چین «برنامۀ توسعه ای متوسط مدت و بلندمدت استعدادها»ی (2010-2020) خود را  پایه ریزی کرد که هدف از آن، گسترش تیم نوآوران و نخبگان فرهنگی کشور به منظور تبدیل جامعه به یک جامعۀ نوآورانه بود. در راستای این طرح کلی، دولت چین پی در پی مجموعه ای از برنامه­های استعدادیابی را راه اندازی کرد. این برنامه­ها شامل «برنامۀ هزار استعداد» و «برنامۀ هزار استعداد جوان» است که به ترتیب در سال­های 2008 و 2011 راه اندازی شده و به دنبال استخدام استعدادهای خلاق در خارج از کشور بود.

این طرح به طور ویژه برای تحصیل کرده­های چینی خارج از کشور، برنامه­ریزی شده و هدف از آن تشویق آن­ها برای بازگشت و کار برای وطن خود است. برنامۀ هزار استعداد با هدف جذب حدود 2000 نفر از افراد با استعداد زیر 55 سال است که دارای مرتبۀ استادی یا موقعیت­های معادل آن در دانشگاه­های مشهور خارجی یا مؤسسات تحقیقاتی به مدت یک دورۀ 5 تا 10 ساله هستند. برنامۀ هزار استعداد جوان نیز قصد داشت تا سال 2015 حدود 2000 دانشمند جوان برجستۀ زیر 40 سال را به چین بازگرداند.

بزرگترین خدمت این افراد بازگشته، بازگرداندن تکنولوژی پیشرفتۀ جهانی به همراه خود است. به طور خاص، علوم کامپیوتری پیشرفته، فناوری­های نوری-الکترونیکی، هوانوردی و فضانوردی که آن­ها از خارج از کشور با خود به چین آورده اند، فاصلۀ بین چین و کشورهای توسعه یافته را در مقاطعی، به­ویژه در دهۀ 1980 و آغاز دهۀ 1990، به­شدت کاهش داده است. تأثیر بازگشت این نخبه­ها بسیار فراتر از حوزۀ علوم و فناوری است. مفاهیم پیشرفتۀ مدیریتی و دیدگاه­های بین المللی که این افراد در خارج از کشور آموخته اند، سرعت جهانی شدن اقتصاد چین را تسریع کرده است. علاوه بر این، این افراد به عنوان رابط برای افزایش درک متقابل بین چینی­ها و مردم سایر نقاط جهان عمل می­کنند.

بررسی مهاجران بازگشتۀ چینی از منظر اشتغال و کارآفرینی

از سال 2000، در حالی که تعداد دانشجویان خارج از کشور به طور قابل توجهی افزایش یافت، تعداد دانشجویانی که پس از اتمام تحصیلات خود به چین باز می­گردند، نیز رکوردهای جدیدی یافته است. به گفتۀ وزارت آموزش و پرورش چین، در سال 2015، تعداد 523،700 چینی برای تحصیل به خارج از کشور رفتند که در مقایسه با سال 2014 رشدی معادل 13.9 داشته است. در عین حال، میزان بازگشتگان نیز 409،100 نفر بوده که در مقایسه با رقم 364،800 نفر در سال 2014، 12.14٪ افزایش یافته است. از بین 4.04 میلیون دانش آموز هم که از سال 1978 برای تحصیل به خارج از کشور رفته اند، 2.22 میلیون نفر یا بیش از نیمی از آن­ها بازگشته اند. این میزان قابل توجه بازگشت مهاجران و تحصیل کردگان چینی به کشور، عمدتاً ناشی از تلاش­های دولت چین، بحران مالی در خارج از کشور، اقتصاد پویای چین و افزایش خوش­بینی به ثبات اقتصادی کشور از سوی چینی­هایی است که برای تحصیل و کاریابی به خارج از کشور رفته اند.

بازگشتگان، کسب و کار خود را در بسیاری از بخش­ها، به­ویژه در زمینه­هایی مانند فناوری­های جدید، اینترنت، ارتباطات از راه دور و رسانه­ها آغاز کرده اند و همچنین صنایع سنتی و قدیمی کشور را به تحرک و پویایی درآورده اند. کسب و کارهای ایجاد شده توسط بازگشتگان در حال حاضر، بخشی از جریان اصلی اقتصادی جدید چین، به­ویژه در مناطق با تکنولوژی پیشرفته است. تا پایان سال 2010، چین 150 پارک کارآفرینی برای بازگشتگان ساخته و بیش از 10،000 شرکت جدید در این پارک­ها مستقر شده اند. آمار نشان می­دهد که در حال حاضر، 21 پارک برای کارآفرینان بازگشتی در منطقۀ علم و فناوری جونگ گوان سون  Zhongguancunپکن، که به عنوان «سیلیکون ولی» چین شناخته می­شود، وجود دارد. حدود 3888 شرکت که بازگشتگان در این منطقه افتتاح کرده اند، با سرمایۀ ثبتی بالغ بر 4.5 میلیارد یوان است. حدود 57 درصد از کارآفرینان بازگشتی، دستاوردهای علمی مختص به خود را دارند و 44 درصد از این دستاوردها، منجر به ثبت اختراعات جدید شده است.

در مجموع می­توان گفت که بازگشتگان که مجهز به دو گزینۀ تحصیل در خارج از کشور و بهره ­مندی از تجربۀ جهانی هستند، افراد منحصر به فردی شمرده می­شوند که گویی در هر دو پایگاه داخل و خارج، جایگاه دارند. آن­ها کشورهای خود را به­خوبی می­شناسند و همزمان درک زیادی از خارج از کشور دارند. این افراد می­توانند از هویت دوگانۀ منحصر به فرد خود، به عنوان ابزاری جهت استناد برای ایجاد سرمایه­گذاری­های تجاری استفاده کنند و به طور خاص، با توجه به توانایی­هایشان و بودن به عنوان «اولین فرد قدم گذارنده» برای شروع پروژه، می­توانند باتوجه به داشتن هویت دو فرهنگی، توانایی تکنولوژیکی قوی­تر و دسترسی بیشتر به منابع، نسبت به دیگران، یک گام جلوتر باشند.

انگیزه­ های اصلی برای بازگشت به چین

بر اساس مطالعات، عوامل مؤثر بر تصمیم به بازگشت به چین را می­توان به سه دسته طبقه بندی کرد که به ترتیب عبارتند از: توسعۀ شغلی، وابستگی­ های خانوادگی و هویت اجتماعی و فرهنگی.

به طور کلی، 58.8 درصد از پاسخ دهندگان، توسعۀ شغلی، 45.1 درصد وابستگی­های خانوادگی و 41.2 درصد هویت اجتماعی و فرهنگی را به عنوان دلیل اصلی برای بازگشت به چین اعلام کرده اند. از نظر مسائل مربوط به توسعۀ شغلی، «داشتن برتری نسبی در یک زمینۀ حرفه ای»، «چشم انداز اقتصادی خوش­بینانۀ داخلی»، «بهره برداری از فرصت­ها در بازار داخلی» و «سیاست فرصت­های جذاب پیشنهادی»، چهار عامل اصلی است که آنان را به خانه برمی­گرداند. با این حال، کمتر از 35 درصد از پاسخ دهندگان، به علت اینکه توسعۀ شغلی آن­ها با مشکلات و بن بست مواجه شده، و تنها حدود 25 درصد، به دلیل پیدا نکردن فرصت شغلی مناسب، به چین بازگشته اند.

چینی­ ها چین را برای یافتن فرصت­های اقتصادی و حرفه ای بهتر در کشورهای توسعه یافته ترک می­کنند و مجدداً به همین دلیل، در حالی که مجهز به تکنولوژی و مهارت­های پیشرفته شده اند، به کشور خود باز می­گردند. شاید فرار مغزها برای اقتصادهای توسعه یافته سودمند بوده؛ اما در بلندمدت، این موضوع به نفع چین شده است. بیش از 70 درصد از پاسخ دهندگان، دلیل اصلی بازگشت خود به چین را، تمایل به پیوستن به خانواده­های خود عنوان کرده اند. با این حال، تنها حدود 35 درصد از پاسخ دهندگان، راحتی و ثبات زندگی در چین را انگیزۀ اصلی خود برای بازگشت دانسته اند. بخش کوچکتری در حدود 30٪ نیز گفته اند که دلزدگی از زندگی در خارج از کشور، آن­ها را به سرزمین اصلی خود بازگردانده است. شاید این واقعیت که اکثر پاسخ دهندگان بین 30 تا 40 ساله بودند، دلیل این آمار را توجیه کند.

فرهنگ چینی و محیط سیاسی پایدار، دو عامل مهم دیگر است که چینی­های خارج از کشور را به خانه بازمی­گرداند. بیش از 60 درصد از پاسخ دهندگان، این دو عامل را به عنوان علت بازگشت خود به چین ذکر کرده اند. با این حال، استرس زندگی، تنهایی، مسائل تبعیض نژادی و چالش­ها و مبارزات شدید بین فرهنگی، نقش مهمی در تأثیرگذاری بر تصمیم گیری برای بازگشت به چین نداشت. این یافته نشان دهندۀ این واقعیت است که صبر و استقامت، دو ویژگی مهم فرهنگی چینی­هاست. برای اکثر آن­ها، پذیرش سختی­ها در مسیر یادگیری و محیط زندگی برای سازگاری، توسعه و موفقیت در شرایط دشوار، یک فضیلت محسوب می­شود.

سیاست­های ترغیب مهاجران با تجربه­های مختلف در خارج از کشور به بازگشت

در این تحقیق، تأثیر سیاست­های انگیزشی ترغیبی دولت محلی چین بر مهاجران بازگشته بررسی شده است. بیش از 80٪ از آنان، برای بازگشت و زندگی در استان­های محلی، با سیاست­های زیر تشویق شده اند: 1. اعطای پاداش و تضمین تأمین مالی؛ 2. تأمین آپارتمان قسطی با وام همراه بهرۀ کم؛ 3. کاهش محدودیت­های مرتبط با سیستم ثبت نام خانوار؛ 4. اولویت دادن به آن­ها برای درمان پزشکی؛ 5. حمایت از همسران آنان؛ 6. ساده­ سازی شرایط اقامت و ویزا برای آنان.

در واقع ارائۀ یارانه­های مالی، تسهیل رویه­های اداری و ارائۀ حمایت­های خاص به خانوادۀ آن­ها، اساساً عوامل مهمی برای جلب توجه مهاجران بازگشته است. چین تلاش­های خود برای جذب متخصصان تحصیل کرده به منظور پر کردن شکاف در نیروی کار و افزایش نوآوری در بخش­های ویژه ای از اقتصاد را افزایش داده است. همچنین برای تشویق چینی­های ماهر در خارج از کشور برای بازگشت به خانه و شرکت در پروژۀ ملی سازی، دولت چندین برنامه طراحی کرده است.

«برنامۀ صد استعداد» آکادمی علوم چین برای جذب دانشمندان و متخصصان سطح بالا، در قالب اختصاص کمک­های مالی برای ایجاد آزمایشگاه تحقیقات پیشنهادی خود و حمایت مالی برای خرید تجهیزات و استخدام پرسنل فنی، انگیزۀ فراوانی در این گروه ایجاد کرد. همچنین برای تسهیل ورود مهاجران چینی به چین، دولت شرایط اقامت و ویزای ورود را برای محققان خارج از کشور که مایل به بازگشت یا بازگشت برای بازدیدهای کوتاه مدت و شرکت در پروژه­های همکاری هستند ساده کرد.

دولت­های محلی نیز طرح­های مختلف استعدادیابی خود را به­ویژه بین مدیران ارشد و کارآفرینان بازگشتی که اختراعات یا تکنولوژی خود را توسعه داده اند، با هدف قرار دادن انواع مختلف استعدادها، گسترش داده اند. برای نمونه، در سال 2011، دولت شهرداری نینگبو، استان ژجیانگ، برنامۀ 3315 را برای جذب استعدادهای عالی­رتبۀ خارج از کشور معرفی کرد. افراد تحت پوشش این برنامه، مبلغ  یک میلیون یوان به­طور یکجا دریافت می­کنند. اعضای یک تیم کاری عالی، هر کدام مبلغ 200،000 یوان، با سقف یک میلیون یوان برای کل تیم دریافت می­کنند. تیم­های کاری موفق، به طور ویژه، حمایت مالی بیشتری دریافت می­کنند. همچنین پروژه­های تحقیقاتی تیمی در درخواست حمایت مالی ایالتی یا استانی اولویت دارند. همۀ کسانی که در چنین برنامه­هایی شرکت می­کنند، واجد شرایط دریافت مسکن رایگان برای خود و خانواده­هایشان هستند و همسرانشان، کمک شغلی یا کمک هزینۀ زندگی نقدی دریافت می­کنند.

وضعیت عمومی اشتغال بازگشت کنندگان

دو دهه پیش، با بازگشتگان از خارج، مانند گنجینه­های ملی رفتار می­شد؛ اما اخیراً محبوبیت آن­ها نسبت به گذشته، اندکی کاهش یافته است. در گذشته، آنان به عنوان گونه­های نادر مورد توجه قرار می­گرفتند، زیرا دانش و تکنولوژی پیشرفته را با خود به ارمغان می­آوردند؛ اما با توجه به توسعۀ سریع سیستم­های ارتباطی داخلی، مردم به­راحتی می­توانند اطلاعات مورد نیاز خود را به صورت آنلاین پیدا کنند. بنابراین، بازگشت به کشور، دیگر موضوع مهمی نیست. از پایان قرن بیستم، چین شاهد افزایش تعداد شهروندان خود بوده است که در خارج از کشور زندگی کرده و سپس به خانه بازگشته اند و به عنوان یک نیروی مهم در افزایش سطح علمی و تکنولوژیکی اقتصاد کشور خود عمل می­کنند. با این حال، در دهۀ اخیر، بازگشتگان از خارج کشور، اندک اندک برتری رقابتی خود نسبت به نخبگان و استعدادهای محلی را از دست دادند. بسیاری از آنان، در جستجوی شغل با مشکلاتی مواجه شده اند و مجبور به پذیرش حقوق بسیار پایین­تر از سطح انتظار خود شده اند.

چینی­های مهاجر بازگشته، توسعۀ جدید اقتصادی چین را ارتقا می­بخشند

در طول تاریخ، اکثر بازگشتگان چینی، از دانشگاهیان و دانشمندان بودند؛ اما این الگو در دهۀ 1990 تغییر کرد؛ زمانی که تعداد فزاینده ای از آنان، قبل از بازگشت به چین، در خارج از کشور مشغول به کار بودند. در طول این زمان، روشنفکران چینی به سمت دنیای کسب و کار تغییر جهت داده اند. همان­طور که موفقیت مناطقی با تکنولوژی بالا مانند Zhongguancun نشان داده است، دانشمندان بازگشته در حال حاضر، مشتاقانه به دنبال فرصت­های کارآفرینی در چین هستند که پاسخگوی تحول اقتصاد چین به سمت یک اقتصاد مبتنی بر بازار باشد.

عوامل اصلی تأثیرگذار بر توسعۀ اقتصاد جدید چین

در سه دهۀ گذشته، شاهد افزایش تعداد بازگشتگان چینی بوده ایم که در استارت اپ­های تجاری مشغول بودند یا کارآفرین شدند. آن­ها با تحصیل در دانشگاه­های برتر دنیا، مشارکت گسترده ای در اقتصاد نوین، تجربۀ غنی در سرمایه­گذاری مخاطره آمیز و افزودن شرکت­های چینی در خارج از کشور به فهرست جهانی و تجربۀ کاری در شرکت­های چند ملیتی (MNCs)؛ سهم بزرگی در رشد و افزایش تعاملات اقتصادی چین با دنیا دارند. حتی در میان شرکت­های کوچک و متوسط (SMEs)، بازگشتگان فعالانه در اقتصاد جهانی، صادرات، شبکه­سازی، مسافرت و مالکیت شرکت­های خارج از کشور درگیر هستند. برخی از آن­ها به رهبران صنایع پیشرفته تبدیل شده اند و مشارکت آ­ن­ها، تأثیر مثبتی بر روند جهانی شدن چین داشته است.

کمک مهاجران بازگشته به شرکت­های چینی در روند جهانی شدن

در سال­های اخیر، در حالی که چین استراتژی «جهانی شدن» را اجرا می­کند، برخی از شرکت­های رقابتی بزرگ دولتی در بازارهای سرمایه گذاری بین المللی ظاهر می­شوند. قرار گرفتن در این بازارها در خارج از کشور، به­تدریج جزو اولویت­های شرکت­های چینی شده که جهانی شده اند، به­ویژه شرکت­های بزرگ دولتی. در سال ۲۰۰۳، شرکت بیمۀ عمر چین، شرکت بیمۀ مردمی چین و سرزمین پایتخت پکن در این فهرست قرار گرفتند. در سال 2004، شرکت بین المللی تولید نیمه­هادی و گروه لبنیات Mengniu در خارج از کشور ثبت شدند. در سال ۲۰۰۵، گروه Shenhua، بانک ارتباطات و بانک ساخت و ساز چین در هنگ کنگ ثبت شد و در سال 2006، بانک صنعتی و تجاری چین، A + H را به طور همزمان برای صدور سهام به تصویب رساند و بزرگترین انتشار عمومی در تاریخ بازارهای سرمایۀ بین المللی را ایجاد کرد.

مدیریت شرکت­های چندملیتی در چین

با وجود 480 شرکت از 500 شرکت چندملیتی برتر دنیا (MNCs) در چین، برای افراد با استعداد و دارای مهارت­های مدیریتی و شبکه­های فراملی که به عنوان پلی بین شرق و غرب عمل می­کنند، تقاضای فزاینده ای وجود دارد. در واقع، گزارش­های مختلف توسط شرکت­هایی مانند مک کینزی همواره اشاره کرده اند که چین با کمبود جدی مدیران سطح متوسط و بالا مواجه است. در نتیجه، دانش-آموختگان چینی در خارج از کشور، از جمله کسانی که قبلاً بازگشته اند و کسانی که برای MNC ها یا شرکت­های پیشرو در خارج از کشور کار می­کنند، بسیاری از موقعیت­های مدیریت ارشد در MNC های فعال در چین را پر کرده اند.

ایجاد فرهنگ جدید کسب و کار در چین

کارآفرینان و دیگر نخبگان بازگشته، در ایجاد فرهنگ جدید کسب و کار و پیشبرد و شکل دهی به کارآفرینی معاصر چین، به عنوان کشوری که از یک اقتصاد برنامه ریزی شده بر اساس بازار گذار می­کند، نقش مهمی ایفا کرده اند. فرهنگ کارآفرینی همواره یکی از مهم ترین ویژگی­های شرکت موفق با تکنولوژی بالا شناخته شده است. یکی از برجسته ترین کمک­های بازگشتگان چینی، اصلاح و تقویت روحیۀ کارآفرینی در چین است که همراستا با بازگرداندن استعداد، سرمایه، فناوری و دانش مدیریت پیشرفته، برای تقویت توسعۀ اقتصادی و اجتماعی چین اقدام می­کند.

خلاصه، در حالی که جهان برای تعامل با «چین در حال جهانی شدن» آماده می­شود، باید آمادۀ مقابله با یک گروه متمایز از کارآفرینان بازگشته به چین و نخبگان عرصۀ کسب و کار باشد که در خارج از کشور آموزش دیده اند و حداقل در دو عرصۀ مختلف اجتماعی و اقتصادی توانمند هستند. سهم و تأثیر آن­ها بر چین و جهان خارج، هم اکنون محسوس است و برای سال­های زیادی نیز احساس خواهد شد.

چین در 30 سال گذشته، تحولات اقتصادی شگرفی داشته است و اکنون زمان تصمیمات مهم برای حفظ این سطح بی سابقۀ رشد فرا رسیده است. در حالی که موفقیت گذشتۀ چین عمدتاً بر اساس سود سهام جمعیت و سرمایه گذاری سنگین در تولید و زیرساخت­ها بنا شده، رشد آیندۀ آن بیشتر به طراحی یک استراتژی برای استفادۀ بهتر از استعداد خود در داخل و خارج از کشور متکی است. این شامل جذب استعدادهای چینی تحصیل کرده و دارای تجربۀ کاری در خارج از کشور به سرزمین پادشاهی میانه خواهد بود. نیروی کار ارزان در طول سه دهۀ گذشته، به توسعۀ چین کمک کرده است؛ اما به دلیل وابستگی شدید این رشد به صنایع تولیدی قدیمی، استفادۀ بی­رویه از منابع، به­ویژه انرژی و آسیب­های زیست محیطی، دیگر نیروی کار ارزان، برای این رشد کافی نیست. چین در حال حاضر در مقطعی از تاریخ قرار دارد که در آن باید به یک مدل رشد جدید شامل فعالیت­های مبتنی بر دانش تبدیل شود و انجام این کار، نیاز به جذب سهم بیشتری از استعدادهای جهانی برای کار در کشور دارد.

این متن خلاصه ای از مقالۀ زیر است:

Reverse Migration in China: Contemporary Chinese Returnees

https://link.springer.com/chapter/10.1007/978-981-10-6074-8_3